Mauzoleum Piastów Śląskich w Legnicy

---

Geneza

Historia legnickiego kościoła św. Jana sięga połowy XVI wieku, kiedy to, obok kolegiaty św. Jadwigi w Brzegu, utworzył on nekropolię dla Piastów legnicko-brzeskich. W tej niewielkiej, jednonawowej świątyni o gotyckim wystroju umieszczono liczne nagrobki, epitafia oraz trumny książęce.

Decyzja o stworzeniu mauzoleum zapadła po czasie tragicznej śmierci Jerzego Wilhelma, który był synem księcia Chrystiana i księżnej Ludwiki Anhalckiej, a zarazem ostatnim męskim przedstawicielem rodu Piastów. W marcu 1675 roku młody książę złożył przysięgę wobec cesarza Leopolda I Habsburga, który uznał jego pełnoletniość i oddał władze w księstwach legnickim, brzeskim oraz wołowskim. Pomimo tego, jego rządy trwały jedynie osiem miesięcy, po czym zmarł 21 listopada 1675 roku. Księżna Ludwika, zdająca sobie sprawę z politycznych skutków śmierci swojego syna oraz z historycznego znaczenia dynastii, podjęła decyzję o budowie mauzoleum rodzinnego, który miał jednocześnie stanowić apoteozę całego rodu.

Ze względu na ograniczone środki finansowe, dostępną księżnej Ludwice, powstały grobowiec nie stał się samodzielnym budynkiem. Zamiast tego został ulokowany w prezbiterium wspomnianego gotyckiego kościoła, które zostało przystosowane i przebudowane na potrzeby mauzoleum.

Księżna Ludwika nie tylko była główną fundatorką tego miejsca, ale również stworzyła generalny projekt oraz ideowy koncept jego zawartości. Na ostateczny kształt tego pomnika wpływ miał również Daniel Casper von Lohenstein (1635-1683), poeta związany z dworem piastowskim, który w znaczący sposób pomógł w wyborze elementów dekoracyjnych oraz symbolicznych, jak i w literackim opracowaniu poszczególnych fragmentów.

To właśnie on jest autorem łacińskiego tekstu tablicy fundacyjnej w mauzoleum. Przepełniony duchową dumą, tekst ten oddaje hołd zasługom Domu Piastów w kontekście Sarmacji, Śląska oraz Germanii, gloryfikując jednocześnie samą dynastię. W polskim przekładzie brzmi:

Bogu, Opiekunowi szczątków i pobożnym cieniom Domu Piastowskiego ten pomnik poświęcono, który wziął początek z Piasta w roku 775 ery Chrystusowej, dał Sarmacji 24 królów i licznych panujących Śląskowi 123 książąt, kościołowi 6 arcybiskupów i biskupów, Północy religię, naukę, urządzenia państwowe, świątynie, szkoły, miasta, zamki i mury obronne, dzięki władcom pobożnym, szlachetnym, świętym, dzielnym i łaskawym. Germanię ocalił od nawały tatarskiej, który na Chrystianie najlepszym i jego synu Jerzym Wilhelmie ostatnim, lecz w zasługach najpierwszym dnia 21 listopada 1675 roku przy wielkim żalu Ojczyzny, Europy i cesarza równo po dziewięciu stuleciach skończył się i zasłużył, aby Ludwika, księżna anhalcka, ostatnia matka Piastów pomnik ten zbudowała przodkom i pradziadom, jako też potomnym, małżonkowi, synowi, sobie i pozostałej córce Karolinie księżnej holsztyńskiej roku Chrystusowego 1679, płacząc nad urnami tych, z których każdy mając cnotę za herolda, a świat Północy za pomnik niczego by nie potrzebował, gdyby wcześniej od głazów nie milkło zapomnienie i niewdzięczność śmiertelnych.

Projekt architektoniczny

Opracowanie projektu architektonicznego mauzoleum to zasługa włoskiego architekta Carlo Rossiego, który przez długie lata związany był z Piastami, pracując nad ich rezydencjami w Oławie.

W Legnicy Rossi wykorzystał istniejące elementy gotyckiego kościoła, szczególnie wnętrze chóru oraz część przęsła wschodniego. Na podstawie koła zaprojektował ośmioboczną kaplicę, którą nakryto kopułą. Architektura tego miejsca wyróżnia się na tle otoczenia.

Dodatkowo, aby powiększyć przestrzeń wewnętrzną, wbudowano nisze pomiędzy gotyckie skarpy, co nadaje wnętrzu szczególnego charakteru i głębi.

Wystrój rzeźbiarski

W centralnym punkcie rzeźbiarskiego wystroju mauzoleum znajduje się cztery alabastrowe posągi w naturalnej wielkości, stworzone przez wiedeńskiego artystę Matthiasa Rauchmillera (1645–1686). Uznawane są one za szczytowe osiągnięcie w twórczości tego rzeźbiarza, a także za „najbardziej oryginalny wytwór rzeźby portretowej z drugiej połowy XVII wieku na Śląsku”.

Rzeźby przedstawiają Jerzego IV Wilhelma oraz jego najbliższych: matkę, księżnę Ludwikę Anhalcką, ojca, księcia Chrystiana, oraz siostrę, Karolinę. Te postacie, zwrócone do siebie twarzami, prowadzą wymianę myśli, której treść została utrwalona na cokołach rzeźb.

Księżna Ludwika wypowiada słowa: „Heu mihi soli” („Biada mnie samej”), na co książę Chrystian odpowiada: „Nescia gnati” („Nieświadoma losu syna”). W odpowiedzi Jerzy Wilhelm stwierdza: „At sequor ipse” („Podążam sam”), a jego starsza siostra Karolina kończy tę rozmowę retorycznym pytaniem: „Spes ubi nostrae” („Gdzież nasza nadzieja”).

Do końca XVII wieku w mauzoleum znajdował się również posąg Chrystusa Zmartwychwstałego, który jednak nie zachował się do dzisiejszych czasów. Był to jedyny religijny element w tym miejscu, co miało związek z wyznawanym przez rodzinę kalwinizmem, który odrzucał kult sakralnych obrazów, rzeźb oraz relikwii.

Dekoracje malarskie

Istnieje możliwość, że dekoracje malarskie w mauzoleum są autorstwa Matthiasa Rauchmillera. Te dzieła dzielą się na trzy wyraźne strefy.

W najwyższej z nich, w okolicy kopuły, możemy zobaczyć fascynujący fresk prezentujący greckiego boga Heliosa, zatrzymującego swój rydwan w obliczu gwiazdozbioru Raka. Helios reprezentuje światło i życie, a jednocześnie jest symbolem upływu czasu. Zatrzymanie jego rydwanu zaciąga nas w metaforę zatrzymania czasu – co tu oznacza kres dynastii. Fresk dodatkowo wzbogaca łacińska inskrypcja, która przybliża sens tej alegorii. Jej treść można przetłumaczyć jako: „Domy królewskie upadają, gwiazdy w pył się obracają, dziwisz się nawet biegowi słońca kres naznaczono.”

Motyw przemijania oraz nieuchronności losu odbija się także w pozostałych elementach dekoracyjnych, które zdobią sklepienia oraz ściany. Owe motywy są widoczne również w detalach sarkofagów, w scenach rozmowy rodziny Piastów oraz w treści tablicy pamiątkowej.

W dwóch poniższych strefach dekoracji ukazane zostały momenty z historii dynastii Piastów. W wyższym rzędzie fresków, w pierścieniu kopuły, zobaczymy pierwszych przedstawicieli rodu Piastów, m.in.: legendarnego Piasta, jego syna Siemowita, Mieszka I jako wprowadzającego chrześcijaństwo do Polski, a także Bolesława Chrobrego ukazanego dwukrotnie – podczas symbolicznej koronacji w Gnieźnie oraz przy wykupie ciała św. Wojciecha. Dodatkowo uwieczniono rządy Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Śmiałego oraz Bolesława Krzywoustego, który święcił zwycięstwo nad cesarzem niemieckim Henrykiem V.

Cykl tych malowideł, który umieszczono niżej, przedstawia śląską linię Piastów. Przechodząc przez serie scen, spotykamy m.in.: pojednanie Bolesława Kędzierzawego z Władysławem Wygnańcem, zmagania Bolesława Wysokiego z rycerzem-olbrzymem w Mediolanie, sprawiedliwe rządy Henryka I Brodatego oraz św. Jadwigi. Obraz ten kończy dramatyczna śmierć ich syna, Henryka Pobożnego, w bitwie pod Legnicą w 1241 roku. Zobaczymy również przedstawicieli książąt śląskich, którzy składali hołd lennego królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu, w tym księcia brzeskiego Jerzego II, znanego z budowy zamku w Brzegu, a także Jerzego Wilhelma, który oddał hołd cesarzowi Leopoldowi I w Wiedniu.

Sarkofagi

W dolnej części kaplicy mauzoleum znajduje się pięć wnęk, w których umieszczono metalowe sarkofagi. Wśród nich wyróżniają się:

• Ludwika Anhalcka (zm. 1680),
• Chrystian,
• Zofia Elżbieta (1589–1622), pierwsza żona księcia Jerzego Rudolfa,
• Jerzy Wilhelm,
• Ludwik IV (1616–1663), brat księcia Chrystiana.

Ciekawe jest, że mauzoleum nie mieści pochówku Karoliny, księżnej holsztyńskiej, która po przyjęciu katolicyzmu, zrealizowała swoją wolę i została pochowana w Trzebnicy, u stóp św. Jadwigi. Warto również zaznaczyć, że dwie cynowe trumny z innymi członkami rodziny zostały przeniesione do mauzoleum na początku XIX wieku. Przed tym etapem spoczywały one w dużej krypcie pod posadzką nieistniejącego kościoła gotyckiego, gdzie przez wiele lat chowano przedstawicieli rodziny Piastów z linii legnicko-brzeskiej od XVI do XVII wieku.

Sarkofagi rodziców Jerzego Wilhelma oraz jego samego, zrealizowane zostały z posrebrzonej miedzi, zdobionej maści dekoracją trybowaną. Wyróżniają się one wyjątkową wartością artystyczną, a ich powstanie datuje się na przełom lat 1675 i 1676. Sarkofag młodego księcia szczyci się czterema figurami alegorycznymi, które personifikują cnoty dobrego władcy. Kwiat aloesu na tarczach symbolizuje tragiczny koniec życia piętnastoletniego władcy, podczas gdy przełamanie tarczy herbowej umieszczonej pod mitrą książęcą jest symbolem końca dynastii. Ikonografia kwiatów słonecznika na wieku sarkofagu zwraca uwagę na nadzieję na zmartwychwstanie oraz życie wieczne.

Na początku XVIII wieku nastąpiła rozbiórka gotyckiej nawę kościoła św. Jana, co skutkowało zniszczeniem wnętrza, łącznie z piastowskimi pomnikami. Udało się jednak ocalić dawny chór z mauzoleum, które zostało włączone do bryły nowego, barokowego kościoła jako boczna kaplica. Ten układ przetrwał do dzisiaj.

Mauzoleum Piastów, które stanowi integralną część świątyni, jest obecnie własnością Kościoła katolickiego. Ruch turystyczny w tym miejscu jest organizowany przez Muzeum Miedzi w Legnicy, które sąsiaduje z kościołem, co czyni to miejsce atrakcyjnym celem dla zwiedzających.

---

Oceń: Mauzoleum Piastów Śląskich w Legnicy

---