Kościół ewangelicki Marii Panny, znany również pod niemiecką nazwą Liebfrauenkirche lub Kirche zu Unser Lieben Frauen, to jedna z najstarszych świątyń na Śląsku. Początki tej imponującej budowli sięgają XII wieku, co czyni ją nie tylko miejscem kultu, ale również ważnym punktem w historii regionalnej architektury.
Obiekt ten bywa określany jako kościół Mariacki (niem. Marienkirche) lub Niski (niem. Niederkirche), co odnosi się do jego lokalizacji w dolnej części Legnicy. Jego historyczne i kulturowe znaczenie wyróżnia go spośród innych budowli w regionie, przyciągając zarówno mieszkańców, jak i turystów.
Historia
Początki legnickiego kościoła, według niemieckich badaczy, datują się na drugą połowę XII wieku, w tym czasie Bolesław Wysoki mógł wybudować jednonawowy drewniany obiekt. W roku 1192, na mim miejscu wzniesiono kamienną świątynię z łupanego piaskowca, co potwierdzają dokumenty klasztoru lubiąskiego z 1195 roku. W owych czasach modliła się tam Jadwiga Śląska. Spekulując w oparciu o kroniki Jana Długosza, można stwierdzić, że 9 kwietnia 1241 roku Henryk Pobożny modlił się w legnickim kościele przed wyjazdem na bitwę, która zapisała się w historii jako bitwa pod Legnicą.
Kościół został zniszczony w wyniku pożaru 25 maja 1338 roku, co doprowadziło do całkowitego spalenia budynku. W latach 1362–1386 zrealizowano odbudowę, przekształcając go w trójnawową bazylikę. Około 1417 roku dobudowano podwójną kaplicę, będącą ufundowaniem cechu sukienników. W latach 1450–1468 bryła kościoła została rozbudowana przez proboszcza i kanonika Martina Cromera, który dobudował chór. Przez wiele lat kościół zyskał dwie wieże o różnej wysokości i kształcie, podniesione za panowania Fryderyka I Legnickiego.
W okresie wojen napoleońskich, w 1813 roku, kościół został przekształcony w szpital przez wojska francuskie, co spowodowało znaczne zniszczenia jego wnętrza. Po renowacji, odbyło się ponowne poświęcenie w 1815 roku. Jednak 11 marca 1822 roku zdarzył się nowy tragiczny incydent, gdy kościół spłonął na skutek uderzenia pioruna. Odbudowa trwała od 1824 do 1829 roku, a w tym czasie kościół znowu uzyskał formę halową, ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
29 sierpnia 1890 roku legnicki kościół odwiedził Stanisław Wyspiański, dokumentując go w swoim stylu. W styczniu 1905 roku przystąpiono do przebudowy, której nadzór objął Hubert Kratz pod kierownictwem Oskara Hossefelda. W tym czasie nabożeństwa dla wiernych organizowano w innym ewangelickim miejscu – kościele Piotra i Pawła. Przebudowa obejmowała wiele zmian, w tym wzniesienie zakrystii i loży książęcej, a także organizację nowego wystroju wnętrza z geometrycznymi wzorami „mauretańskimi”, które wykonał prof. August Oetken z Berlina.
W 1905 roku firma Rudolfa Otto Mayera przeprowadziła modernizację systemu centralnego ogrzewania, co czyni kościół pierwszym w Legnicy z gazowym oświetleniem. Prace zakończono szokująco szybko, a ceremonię poświęcenia kościoła zaplanowano na 31 maja 1906 roku. 9 czerwca 1908 roku kościół Marii Panny został znowu oddany do użytku parafii ewangelickiej w obecności cesarza Wilhelma II. Jest on jedynym kościołem w Legnicy, który od czasów Reformacji nieprzerwanie służy tej wspólnocie.
W 2007 roku w kościele kręcono sceny do filmu Mała Moskwa w reżyserii Waldemara Krzystka.
Okres katolicki
W roku 1203 po raz pierwszy wzmianka dotyczyła proboszcza tego kościoła. Wśród proboszczów i kanoników wymienia się Martina Cromera, który nadzorował renowację w latach 1450–1468. Jego następcą był Johann Lamprecht.
Okres ewangelicki
Na szerzenie Reformacji w okręgu Śląska ogromny wpływ wywarł Kaspar Schwenkfeld, który był radcą dworu Fryderyka II Legnickiego do 1523 roku. Właśnie dzięki jego oddziaływaniu w 1524 roku książę zadeklarował luteranizm jako religię państwową. Na sugestię ewangelickiego reformatora z Wrocławia, Jana Hessa, udało się sprowadzić duchownego ewangelickiego, Fabiana Eckela, który 8 czerwca 1522 roku odprawił w kościele Mariackim pierwsze nabożeństwo według liturgii ewangelickiej. Od tamtego momentu świątynia stała się miejscem kultu Kościoła Ewangelickiego.
W księstwie legnicko-brzeskim przejście na ewangelicyzm odbywało się delikatnie, przede wszystkim za sprawą księcia Fryderyka II Legnickiego. Wśród duchownych ogromne znaczenie miał także Leonahrd Krentzheim, który pełnił posługę w latach 1553-1571 oraz Simon Gruneus i pastor Gottfried Dewerdeck, którzy aktywnie współpracowali w drugiej połowie XVII wieku.
Historia Legnicy, od momentu Reformacji, w znacznej części skoncentrowała się na ewangelicyzmie, który miał znaczący wpływ na rozwój miasta przez ponad 400 lat. Najtrudniejsze chwile ewangelicy legniccy przeżyli po zakończeniu drugiej wojny światowej. Dziś korzystają z największego legnickiego kościoła, Marii Panny, w którym odprawili Wieczerzę Pańską pod postacią chleba i wina jako pierwszym w regionie. Po II wojnie światowej, pierwsze polskie nabożeństwo ewangelickie miało miejsce 27 października 1946 roku, kiedy to kazanie wygłosił ks. Karol Jadwiszczok.
W powojennym okresie długotrwałym duszpasterzem legnickiej parafii był ks. Jan Zajączkowski, który z oddaniem angażował się w pomoc ewangelikom Dolnego Śląska. Od 1991 roku parafią zajmował się duszpasterz ks. Roman Kluza. Następnie, od lipca 1997 roku do stycznia 2005 roku w parafii służył ks. Cezary Królewicz, a przez kolejny rok administratorem był ks. bp Ryszard Bogusz.
Ostatnim niemieckim pastorem był Wolfgang Meißler, który po wydaleniu w 1962 roku z Polski zamieszkał w Hamburgu. Po jego śmierci powstała fundacja „Schlesienhilfe PWM”, która miała wspierać kościół Mariacki. Do dziś, w każdą 1 i 3 niedzielę miesiąca, odbywają się w kościele nabożeństwa również w języku niemieckim.
Architektura
Wzniesiony z cegły kościół o ogromnym znaczeniu architektonicznym, stanowi przykład wieloaspektowej pod względem stylowym budowli. Jego cokół oraz wzmocnienia krawędzi pomieszczeń, w tym dawnej zakrystii oraz Kaplicy Sukienników, wykonane są z piaskowca.
Kościół Marii Panny to halowa, trójnawowa konstrukcja, której plan przypomina wydłużony prostokąt, z dwoma dominującymi wieżami umiejscowionymi od strony zachodniej. Z kolei od wschodu, nad ulicą, rozpościera się arkadowe sklepienie, pod którym znajduje się kwadratowe prezbiterium, dawniej połączone z plebanią. Takie rozwiązania architektoniczne były konieczne dla ochrony murów miejskich, co pokazuje myśl obronną architektów tamtego okresu.
Struktura podstawy wież ma kształt kwadratu, który w górnej części przemienia się w ośmiokąt. Obie wieże są zwieńczone szpiczastymi hełmami w formie ostrosłupów, o podstawie w kształcie ośmiokąta, co nadaje budowli unikatowego charakteru.
W ścianach kościoła znajduje się kilka epitafiów w stylu renesansowym i barokowym, które zostały wmurowane w piaskowie, co stanowi istotny element dekoracyjny i historyczny tej świątyni.
Całkowita długość kościoła wynosi 50,50 metra, z czego prezbiterium zajmuje 10,20 metra, szerokość wynosi 20 metrów, a wysokość wież osiąga 62 metry, co podkreśla monumentalny charakter tej budowli.
Wnętrze kościoła i wyposażenie
Wnętrze kościoła Marii Panny w Legnicy przyciąga uwagę swoją architekturą oraz szczegółowym wyposażeniem. Zbudowane z trzech naw, główna nawa ma szerokość 8,45 m, natomiast nawy boczne południowa i północna mają odpowiednio 4,60 m i 4,80 m. Charakterystycznym elementem są gładkie filary o regularnym ośmiobocznym przekroju, mające średnicę 1,30 m i wysokość 22,4 m. Ich stylowe rozmieszczenie w nieregularnych odstępach dodaje wnętrzu wyjątkowego uroku. Sześć filarów z każdej strony wyznacza siedem przęseł.
Na filarach nawy głównej zainstalowane są kinkiety dwu świecowe, które zawieszone na żelaznej ażurowej taśmie dodają wnętrzu elegancji. Sklepienie nawy głównej jest w stylu krzyżowo-żebrowym, z gurtami wychodzącymi bezpośrednio z filarów i opadającymi na wsporniki umocowane na ścianach naw. Dodatkowym pięknem wnętrza są dwa 16-ramienne świeczniki zwisające ze sklepienia, z których jeden pochodzi z 1621 roku, a drugi z 1622 roku, ufundowany przez Samuela Kirchnera.
W nawach bocznych znajdują się dwie tablice nagrobne; jedna honoruje Hansa von Romnitz, a druga rycerza Rotkircha. Na ścianie południowej nawy bocznej umieszczono tablicę dziękczynną z nazwiskami około 800 parafian, którzy polegli w wojnach w XIX i XX wieku. Całe wnętrze kościoła pokryte jest jasnym tynkiem, a kolumny dekorowane są geometrycznymi wzorami w stylu mauretańskim.
Prezbiterium i ołtarz
Przechodząc do prezbiterium, jego kształt przypomina kwadrat i prowadzi do niego 14 schodów. Obie dłuższe ściany ozdobione są architektoniczną dekoracją maswerkową w formie arkad. Między arkadami widoczna jest polichromia, w której znajdziemy krzyż owinięty cierniami oraz zgeometryzowane kwiaty, które mogą odnosić się do róży Lutra.
Nowy ołtarz w stylu neogotyckim powstał w 1906 roku z terakoty i ma wysokość około 7 metrów. W centrum znajduje się olejny obraz „Pokłon pasterzy” z 1770 roku. Po prawej stronie od ołtarza znajdują się obrazy apostołów Piotra i Bartłomieja, a po lewej Jana i Andrzeja. Płaskorzeźba ołtarza głównego, wykonana w stylu neomanieryzmu lub neobaroku, powstała około 1906 roku.
Witraże
W latach 1902-1908 wielkie okna kościoła zdobiono witrażami, wykonanymi przez uznanych niemieckich artystów. Dzięki inicjatywie pastora Wolfganga Meißlera, witraże zostały odnowione w latach 1992-1993, a ich renowację przeprowadził Zbigniew Brzeziński oraz jego ojciec. Łączna powierzchnia witraży wynosi 300 m².
W nawach bocznych znajduje się 14 witraży, które przedstawiają istotne zdarzenia z historii religii oraz Reformacji, a także wydarzenia z dziejów Śląska i miasta Legnicy, takie jak:
- nawrócenie apostoła Pawła, wykonane przez warsztat B. Francke z Naumburga,
- doktor Marcin Luter palący bullę papieża Leona X, dzieło Ferdynanda Müllera z Quedlinburga,
- chrzest Jezusa,
- Jezus błogosławiący dzieci,
- witraż z herbami cechów i gmin wiejskich,
- ukrzyżowanie i zmartwychwstanie Pana Jezusa, ufundowany przez cesarza Wilhelma II, dzieło mistrza Karla de Bouché z Monachium,
- herby książąt i panów Piastów,
- pieśniarze Starego Testamentu, dzieło profesora Augusta Oetkena,
- niewiasty w służbie Jezusa – Maria i Marta, autorstwa prof. Fritza Geigesa z Freiburga, 1905 roku,
- apostołowie Piotr i Paweł,
- chrześcijańska misja w tej części Śląska, dzieło Augusta Oetkena,
- książę Henryk Pobożny z rycerzami polskimi i niemieckimi w kościele Mariackim przed bitwą w 1241 roku, witraż zaprojektowany przez Otto i Rudolfa Linnemannów z Frankfurtu nad Menem,
- wprowadzenie w Legnicy Komunii Świętej pod dwiema postaciami, wykonane przez Otto i Rudolfa Linnemannów,
- dysputa nad tłumaczeniem Pisma Świętego, stworzona przez braci Linnemannów.
Autorem 14 rozet witrażowych nad oknami jest także prof. August Oetken z Berlina.
Empora organowa i organy
Na tle wspaniale zdobionej emporze organowej i organów rozciąga się zapierający dech w piersiach widok. Na zaokrąglonych gzymsach umieszczono rzeźby putt i aniołów grających na instrumentach. Centralnym punktem jest figura króla Dawida grającego na harfie.
Pierwsza wzmianka o organach w kościele pochodzi z 1414 roku. Nowy instrument został zbudowany w 1438 roku dzięki wsparciu ówczesnego burmistrza Chojnowa. Organy te służyły do 1500 roku, po czym pojawiły się nowe, prawdopodobnie większe, umiejscowione w prezbiterium. Setki lat później, nastąpiły kolejne modernizacje. Historia organów obejmuje wiele przebudów, ostatnia miała miejsce w latach 1974-1977, dokonana przez firmę Dymitra Szczerbaniaka z Łodzi. Organy zachowały jednak część głosów z 1735 roku, a ich ostatnia renowacja przeprowadzona przez firmę Hammer z Hemmingen przywróciła część pierwotnego charakteru instrumentu. Na organach grali znani muzycy, w tym Stanisław Moryto oraz Karol Gołębiowski.
Dyspozycja instrumentu:
Manuał I | Manuał II | Manuał III | Pedał |
---|---|---|---|
Hauptwerk | Schwellwerk | Barockwerk | _ |
1. Principal 16′ (prospekt) | 1. Quintatön 16′ | 1. Gedackt 8′ | 1. Principalbaß 32′ |
2. Bourdon 16′ | 2. Geigenprincipal 8′ | 2. Praestant 4′ | 2. Contrabaß 16′ |
3. Principal 8′ | 3. Concertflöte 8′ | 3. Gedacktpommer 4′ | 3. Principalbaß 16′ |
4. Gamba 8′ | 4. Viola 8′ | 4. Schwiegel 2′ | 4. Violonbaß 16′ |
5. Gedackt 8′ | 5. Nachthorn 8′ | 5. Sifflöte 1′ | 5. Subbaß 16′ |
6. Gemshorn 8′ | 6. Salicional 8′ | 6. Quinte 1 1/3′ | 6. Zartbaß 16′ |
7. Flute octaviante 8′ | 7. Liebl. Gedackt 8′ | 7. Zimbel 2fach | 7. Quintbaß 10 2/3′ |
8. Dulciana 8′ | 8. Aeoline 8′ | 8. Regal 16′ | 8. Oktavbaß 8′ |
9. Oktave 4′ | 9. Voix céleste 8′ | _ | 9. Baßflöte 8′ |
10. Fugara 4′ | 10. Oktave 4′ | _ | 10. Cello 8′ |
11. Rohrflöte 4′ | 11. Gemshorn 4′ | _ | 11. Choralbaß 4 |
12. Quinte 2 2/3′ | 12. Traversflöte 4′ | _ | 12. Posaune 16′ |
13. Oktave 2′ | 13. Terz 3 1/5′ | _ | _ |
14. Cornettino 3fach | 14. Piccolo 2′ | _ | _ |
15. Mixtur 5fach | 15. Mixtur 3-4fach | _ | _ |
16. Trompete 8′ | 16. Clarinette 8′ | _ | _ |
17. Clarine 4′ | 17. Labial Oboe 8′ | _ | _ |
_ | Celesta Forte 4′ | _ | _ |
_ | Celesta Piano 4′ | _ | _ |
Ambona
Drewniana ambona oraz baldachim pochodzą z XIX wieku i zostały wykonane w stylu neogotyckim, ich rzut jest ośmioboczny, jednak w praktyce mają pięć płaskorzeźbionych boków. Na każdym z nich umieszczone są reliefy scen z Nowego Testamentu, w tym Jezus nauczający w łodzi czy kazanie na górze, których autorem jest profesor Cirillo Dell’Antonio z Cieplic.
Ławki
Stolarnia Carla Lehnke z Legnicy w 1906 roku wykonała ławki według projektu Huberta Kratza. Posiadają one 114 miejsc siedzących, a ich czoła zdobią różnorodne płaskorzeźby autorstwa Carla Koschela z Wrocławia, o wyjątkowych motywach figuralnych i ornamentalnych.
Remont
W 2005 roku przeprowadzono znaczące prace remontowe, które obejmowały wymianę skorodowanych blach w dachowych korytkach. Koszt tej inwestycji został pokryty ze środków własnych parafii oraz w przeważającej części z funduszy pozyskanych od fundacji pastora Meißlera, znanej jako „Schlesienhilfe PWM”.
Kolejnym ważnym krokiem, który miał miejsce w 2006 roku, było malowanie ścian prezbiterium. Środki na ten cel również pochodziły z fundacji, której założycielem był duchowny związany z Legnicą.
W 2007 roku zrealizowano wymianę instalacji elektrycznej w prezbiterium kościoła, co znacznie podniosło komfort jego użytkowania.
W następnych latach przygotowywano niezbędną dokumentację, w tym ekspertyzy oraz projekt techniczny dotyczący posadowienia fasady zachodniej kościoła (wieże). Dzięki wsparciu fundacji „Schlesienhilfe PWM” zrealizowano ten projekt oraz przystąpiono do jego wdrażania.
W 2010 roku rozpoczęto pierwszy etap prac, mających na celu wzmocnienie konstrukcji kościoła w części zachodniej. Prace te były częściowo finansowane przez gminę Legnica (50 000,00 zł) oraz Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego (25 000,00 zł). W ich ramach dokonano wymiany pokrycia dachowego łącznika pomiędzy wieżami, a także wymiany więźby oraz naprawy uszkodzonego stropu nad emporą organową.
Kolejny kluczowy etap prac polegał na zabezpieczeniu konstrukcji kościoła, co obejmowało ustawienie wsporczych klatek schodowych, zabezpieczenie uszkodzonej lewej przypory oraz wzmocnienie fundamentów pod wieżami. Prace zostały wykonane nowoczesną metodą palowania, co zminimalizowało drgania. Sytuacja konstrukcyjna była na tyle dramatyczna, że istniało realne ryzyko katastrofy budowlanej. Na szczęście prace przebiegły pomyślnie, co pozwoliło znacznie zminimalizować to zagrożenie. Środki na tę inwestycję, zrealizowaną w 2011 roku, parafia uzyskała z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (600 000,00 zł) oraz Fundacji Polska Miedź (100 000,00 zł).
W 2012 roku przeprowadzono drugi etap wzmacniania fundamentów pod wieżami kościoła. Pierwszy etap koncentrował się głównie na zewnętrznych częściach murów, podczas gdy drugi miał miejsce wyłącznie wewnątrz. Dzięki pomyślnej realizacji prac osiadanie wież zostało zatrzymane.
Rok 2013 zakończono remontem pokrycia dachowego nad kaplicą sukienników oraz przeprowadzono prace konserwacyjne w celu zabezpieczenia zabytkowych organów przed szkodnikami, takimi jak drewnojady i korniki. Natomiast wiosną 2014 roku zakończono remont klatki schodowej prowadzącej na południową wieżę oraz wprowadzono odpowiednie zabezpieczenia na balkonie widokowym, co umożliwiło udostępnienie wieży dla turystów.
Od początku 2014 roku kontynuowane są prace nad remontem klatki schodowej wieży północnej. Na dalsze prace konserwatorskie wciąż czekają hełmy obu wież oraz zabytkowe ławy kościelne, które zostały zaatakowane przez szkodniki. Przebieg przyszłych działań konserwatorskich legnickiego kościoła jest uzależniony od możliwości finansowych parafii.
Przypisy
- Legnica ( Kościół ewangelicko-augsburski Marii Panny) [online], musicamsacram.pl [dostęp 14.02.2024 r.]
- Die Orgel der Liebfrauenkirche in Liegnitz [online], www.veeso.de [dostęp 02.04.2018 r.]
- JanuszJ. Czerwiński JanuszJ., RyszardR. Chanas RyszardR., Dolny Śląsk - przewodnik, Warszawa: Wyd. Sport i Turystyka, 1977.
- Die Kirchen in Liegnitz
- Legnica Kościół ewangelicki Marii Panny artykuł Krzysztofa Urbaniaka
Pozostałe obiekty w kategorii "Kościoły":
Kościół św. Jana Chrzciciela w Legnicy | Kościół św. Trójcy w Legnicy | Parafia Świętej Rodziny w Legnicy | Parafia Świętej Trójcy w Legnicy | Dawny kościół Apostolsko-Katolicki w Legnicy | Katedra Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Legnicy | Kościół św. Jacka w Legnicy | Parafia św. Jacka Odrowąża w Legnicy | Parafia Katedralna Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Legnicy | Parafia św. Jadwigi Śląskiej w Legnicy | Parafia św. Tadeusza Apostoła w LegnicyOceń: Kościół Marii Panny w Legnicy